دنیای شگفت انگیز ستارگان

علی ابراهیمی سراجی

خوش شانسی را چگونه معنا می کنید؟ ثروت، زندگی موفق، کار مناسب و... ؟ بیایید کمی دیدگاه مادی را عوض کنیم و از قلمرو زمین جدا شویم و پای در آسمان بی انتهای شب بگذاریم. پدیده های بسیار نادری در دنیای نجوم روی می دهند که بعضی از آنها در محدوده ی عمر انسان بسیار نادر محسوب می شوند. برای مثال پدیده ای که 2 بار در محدود ی عمر انسان ها روی دهد و هر 2 بار از کشوری که در آن زندگی می کنید، مشاهده شود، آیا نمی توان آن را خوش شانسی نامید؟ پس خود را برای این پدیده ی نادر آماده سازید. چون اگر به هر دلیل آن را از دست بدهید تا 105.5 سال دیگر نمی توانید آن را ببینید!

سیاره ی زیبای منظومه ی شمسی را که در روزگاران قدیم به ستاره ای صبحگاهی و شامگاهی شناخته می شد حتماًٌ می شناسید. آری، زهره در اساطیر یونان الهه ی زیبایی و دومین سیاره ی منظومه ی شمسی پس از خورشید است. آیا تا به حال با خود اندیشیده ای که چرا این سیاره این قدر در آسمان شب پرنور است؟ اگر سفری به این سیاره داشته باشید خواهید دیدکه دمای بسیار بالایی دارد و اصلاً شرایط مناسبی برای حیات وجود ندارد. به علت وجود ابرهای بسیار غلیظ از دی اکسید کرین شرایط گلخانه ای بر روی این سیاره به وجود آماده است. مانند شرایطی که بشر امروزی رفته رفته با تولید گازهای گلخانه ای بر روی زمین در حال به وجود آوردن است. این ابرهای غلیظ نور را از خود عبور نمی دهند و فقط گرمای طاقت فرسای خورشید به سطح آن می رسد و این گرما که راه بازگشتی ندارد به ناچار در سطح سیاره محبوس گشته و آن را به جهنمی هولناک تبدیل می سازد.

نور سیاره ی زهره به دلیل بازتابش نور خورشید توسط همین ابرها بسیار زیاد است و به همین دلیل سیاره ی زهره به عوان درخشان ترین سیاره ی شبه ستاره ای است که در آسمان زمین می درخشد. زهره همواره در اسمان شب و حتی روز درخشان است و یکی از معدود اجرامی است که می تواند با نور خود بر روی زمین سایه ایجاد کند. اکنون پس از سال 1383 سیاره ی زیبای زهره بار دیگر در 17خرداد ماه سال جاری روی تیره خود را به ما نشان می دهد.

بدون شک رصد پدیده ای جذاب و نادر می تواند برای هر فرد که در زندگی خود آن را می بیند بسیار جذاب باشد. زهره ساعتی را قدم زنان از روی خورشید عبور می کند. چون این سیاره به نزدیکترین فاصله از زمین رسیده است پس بزرگترین قرص ظاهری را دارد. پس این لکه ی دایره ای تیره ابعادی برابر با 1 دقیقه ی قوس دارد و بنابراین می توانید با چشم غیرمسلح و با استفاده از فیلترهای مخصوص آن را بر روی خورشید ببینید.شمارش معکوس آغاز شد!از زمان انتشار این مطلب تا این رویداد مهم نجومی کمتر از یک ماه زمان باقی است .پس خود را آماده کنیم.

تاریخچه گذر زهره

پدیده ای که این قدر نادر باشد مسلماً تاریخچه ی بسیار نابی در اختیار آن خواهد بود. شاید قدیمی ترین سند ثبت عملیاتی مربوط به دانشمند شهیر ایرانی ابن سینا باشد. او که در سال 359 هجری شمسی در شهر همدان به دنیا آمد یکی از موثرترین دانشمند در زمینه فلسفه و طب است. آثار او در طب از جمله کتاب معروف شفاء زبان زد همه ی جهانیان است. او در بخش هئیات این کتاب برای پاسخگویی به نقادانی که جایگاه عطارد و زهره را فراتر از زمین می دانستند اشاره ای به رویداد گذر عطارد و زهره از روی سطح خورشید می کند. جالب است بدانید که ابن سینا به انحراف مداری عطارد و زهره با زمین پی برده بود و در جواب منتقدین که چرا گذر عطارد و زهره همیشه روی نمی دهد به این نکته اشاره داشته است و در پاسخ می گوید که زهره را مانند خالی بر روی خورشید دیده است.

در اواخر عمر ابن سینا گذر زهره در تاریخ 24 مه 1032 میلادی روی داده است. او که وزیر شمس الدوله دیلمی حاکم همدان بود، مدت بسیاری در این شهر روزگار سپری کرد ولی با مرگ  حاکم اوضاع او بسیار بد شد تا جایی که 4 ماه در زندان به سر برد و بنابراین راه مسافرت در پیش گرفت و علاء الدوله حاکم اصفهان ابن سینا را به گرمی پذیرفت و او نیز تقریباً تا اواخر عمر در اصفهان زندگی می کرد. با توجه به این نکته که گذر زهره در آن سال فقط در غرب ایران دیده می شد و اصفهان موقعیت مناسبی برای رصد نداشته است مشخص نیست که ابن سینا گذر را از کجا دیده است. ولی می دانیم که او همراه علاء الدوله در سفرهایش بوده و مشخص نیست که در کدام نقطه از غرب ایران گذر را دیده است.

چون مشاهده ی زهره بر روی خوشید آن هم با چشم غیرمسلح سخت است بنابراین بعد از سال 1609 و زمانی که گالیله اولین نگاه پرسشگر بشررا با تلسکوپ دست ساز خود به سوی آسمان برد گذر زهره در کانون توجه قرار گرفت. با مشاهده ی زهره بر روی خورشید و ثبت آن با اختلاف منظر موجود اولین حدس ها در مورد ابعاد منظومه ی شمسی زده شد.

گذر زهره در سال 1631

گذر در بخش های قابل توجهی از آسیا، اروپا و آفریقا دیده می شد. با این حال کپلر که برای نخستین بار دست به پیش بینی گذرهای عطارد و زهره زده بود ولی نتوانست پیش بینی دقیقی از زمان گذر داشته باشد نشد. محاسبات و تلاش پیر گاسندی که برای اولین بار گذر عطارد را یک ماه قبل دیده بود هم سودی نداشت و گذر در بخش های غربی اروپا دیده نمی شد.

گذر زهره در سال 1639

جرمی هاروکس با تصحیح اشکالات کپلر متوجه شد که گذر دیگری از زهره در سال 1639 روی می دهد. بنابراین در سال 1639 گذر را به همراه دوستش ویلیام کربتری در انگلستان مشاهده کردند. البته آنها بسیار خوش شانس بودند که شرایط جوی پیش از زمان گذر مساعد شد. هاروکس با رصد این گذر موفق شد محاسبات کپلر را اصلاح کند و متوجه شد که گذر زهره در یک جفت دوتایی تکرار می شود. ضمناً او برای اولین بار علاوه بر تعیین دقیق قرض ظاهری زهره که 1 دقیقه ی قوسی محاسبه شد توانست فاصله زمین تا خورشید را تا 95 میلیون کیلومتر برآورد کند که دقیق ترین اندازه گیری تا آن هنگام بود.

گذر زهره در سال 1761

به دنبال پیشنهاد ادموند هالی که در حدود 20 سال پیش از گذر فوت کرده بود، گروه های زیادی در دنیا برای اندازه گیری واحد نجومی و تعیین دقیق تر فاصله زمین تا خورشید به مناطق مختلف دنیا سفر کردند. با آن که منجمان بسیاری از کشورهای مختلف سعی در ثبت علمی این پدیده و تعیین دقیق تر واحد نجومی داشتند، دو منجم به نام های جرمیا دیکسون و چارز میسون از رصدخانه ی سلطنتی انگلستان در دماغه ی مشهور امید نیک در آفریقای جنوبی موفق به بهترین ثبت از گذر زهره شدند. با این حال میروسلاو لمنسوو دانشمند مشهور روسی در رصدخانه ی سن پترزبورگ با دیدن شکست اشعه های خورشید در لبه ی زهره که خارج از خورشید بود برای اولین بار موفق به ثبت جو بر روی زهره شد.

گذر زهره در سال 1769

ماجراجویی های مختلفی برای ثبت گذر زهره در سال 1769 روی داد. ولی شاید جالب ترین سفر مربوط به ناخدای معروف انگلیسی به نام جیمز کوک بود، همان که موفق به کشف جزایر معروف هاوایی شد. با توجه به این نکته که کل گذر  در اقیانوس آرام دیده می شود، او و 94 نفر دیگر از همراهانش از طرف انجمن نجوم سلطنتی انگلستان مأموریت یافتند تا به رصد این پدیده بپردازند.آنها در جزیره ی تاهیتی ساکن شدند و با ساخت یک رصدخانه به ثبت این پدیده پرداختند. البته ابزارالات آنها چندان مناسب نبود و به علت پدیده ی موسم به قطره ی سیاه اندازه گیری ها و تخمین واحد نجومی بسیار مشکل بود.

البته بعدها واحد نجومی با استفاده از گذر سال 1769 دقیق تر تعیین شد ولی تا گذر زهره در قرن بیست و یکم کسی از ماهیت قطره ی سیاه کاملاً مطمئن نبود.

گذر زهره در سال 1874

برای این گذر هم منجمان بسیاری از دنیا دست به مسافرت زدند. سیمون نیکومب با استفاده از داده های 4 گذر قبلی توانست با دقتی بسیار خوب فاصله زمین تا خورشید را تعیین کند که فقط 0.31 میلیون کیلومتر خطا داشت.

با توجه به این نکته که گذر از ایران قابل مشاهده بود و ناصرالدین شاه قاجار هم به این پدیده علاقه پیدا کرده بود کار را به دست میرزا عبدالغفار خان نجم الدوله سپرد. او که از منجمان و مهندسان بسیار موفق زمان خود بود از معدود کسانی است که در آن سال گذر زهره را به نظاره نشست. او در کتاب بدايه النجوم در اين باره نوشته است:

«در 28 شوال سال 1291 باز زهره از روي آفتاب گذشت و در هر جا رؤيت شد مأمورين فرستادند. از جمله در طهران چند نفر منجم از برلن آمدند و در روي بام کلاه فرنگي باغ سپه سالار اسبابي نصب نموده بودند و حقير درخدمت مرحوم اعتضاد السلطنه و مرحوم پدرم عبور زهره از روي قرص آفتاب را مشاهده نمودم و از روي اين عبور اختلاف منظر و فاصله ي آفتاب را به دقت مشخص نمودند و تقريب عمل سابق رفع شده و بعد در 24 محرم 1300 نيز زهره عبور نمود حقير هم در تقويم معين نموده بودم.»

به نظر می رسد گروهی دیگر از این منجمان آلمانی به اصفهان رفتند و در عمارت باغ زرشک در نزدیکی زاینده رود گذر زهره را مشاهده کردند و گویا اختلاف منظر مورد اشاره عبدالغفار به این شکل به دست آمده باشد.

با آن که یادگار گروه آلمانی در اصفهان به شکل قطعات سنگی در کلیسای وانک اصفهان نگهداری می شود ولی سند مهم این پدیده در ایران که همان عکس تهیه شده از این گذر است متأسفانه مفقود شده است. سندی بسیار ارزشمند که می تواند اولین عکس تاریخی از گذر زهره باشد!

گذر زهره در سال 1882

شاید مهمترین اتفاق در این گذر ثبت نخستین تصویر از گذر زهره توسط دیوید پک تاد اهل ماساچوست در رصدخانه تازه تأسیس کالیفرنیا است که وی موفق به عکس برداری غیرمستقیم از این گذر شد.

گذر زهره در سال 2004

گذر زهره در این سال بسیار زیبا و هیجان انگیز بود. چون پس از 122 سال به قدری شاهد پیشرفت شگرف در تکنولوژی بودیم که گذر زهره باز هم پروژه های آماتوری و حرفه ای بسیاری از علاقه مندان به نجوم بود. گذر 6 ساعت به طول انجامید و فرصت بسیار مناسبی بود که اندازه گیری هایی در زمینه فاصله متوسط زمین تا خورشید تعیین شود و همچنین علاوه بر اندازه گیری شعاع مدار سیاره زهره و زمین، اندازه گیری های دیگری در مورد شعاع زاویه ای خورشید و همچنین مطالعات بنیادی بر روی جو زهره انجام شد. ضمناً مشخص شد که پدیده ی قطره ی سیاه ناشی از اشکالات ابزارهای اپتیکی در گذشته و حتی جابجایی هوا می تواند باشد. با توجه به این نکته که تمام مراحل گذر از ایران دیده می شد برنامه های زیادی در سطح کشور برگزار گردید و حتی پخش مستقیم این گذر تاریخی از رسانه ملی صورت گرفت. نگارنده به اتفاق دوستان بسیاری از اهالی نجوم گذر را در مناطق مختلف تهران از جمله آسمان نمای معلم و فرهنگسرای امیرکبیر رصد کردند و شاید اغراق نباشد که ثبت 4 برخورد زهره یکی از هیجان انگیزتری خاطرات نجومی است که در ذهنم باقی مانده است. در سایر نقاط تهران برنامه های زیادی در رصدخانه های زعفرانیه، نیاوران و شهرری برگزار شد از جمله پخش مستقیم گذر زهره از محل مرکز نجوم آستان حضرت عبدالعظیم (ع) در شبکه خبر و پخش گذر از موزه دارآباد را می توان نام برد.

گذر چگونه روی می دهد؟

گذر پدیده ای است که طی آن جرمی که کوچکتر از قرص خورشید باشد از روی آن عبور کند. اگر ابعاد این جرم ماه بزرگ بود که در آن هنگام پدیده ی کسوف کلی روی می دهد ولی جالب است بدانید که خورشیدگرفتگی حلقوی هم نوعی گذر است که توسط ماه روی می دهد و علت آن بیضی بودن مدار ماه است. گذر در تمام سیارات منظومه شمسی به جز عطارد دیده می شود. اگر روزی انسان و یا ربات های هوشمند بتوانند به سیاره های مختلف بروند در آن هنگام شاید بتوانیم مطالعات خوبی را از جو سایر سیارات انجام دهیم. جدول زیر فهرستی از انواع گذرهای آینده است که در هر سیاره می توانید شاهد باشید.